CANLILARDA SİNİR SİSTEMİ

1-Nöronlar
Uyarılma , uyarıyı değerlendirme , uyarıyı taşıma (iletme) ve diğer hücreleri uyarma Yeteneği vardır. Sinir sisteminin esas hücreleridir.
Uyarıyı alma : Kimyasal veya fiziksel etkilerle dendrıt , hücre gövdesi ve ranvier boğumlarından olur.
Uyarıyı İletme (taşıma) : Elektriksel etkiyle gerçekleşir.
Uyarma : Kimyasal olarak gerçekleşir.

Morfolojilerine göre üçe ayrılır.

1-Uni polar (tek kutuplu) : Daha çok omurgasızlarda , omurgalılarda embriyonal gelişiminde görülür.
2-Bi polar (iki kutuplu) : Kulakta (korti organında) duyma , burunda koklama , retinada ve sinir merkezinde görülür.
3-Multi polar (çok kutuplu) : Sinir sisteminin çoğu hücreleri böyledir.
- Uni polar ve bi polar nöronlar sensorik (duyu nöronu)karakterindedir.
- Multi polar nöronlar ise ara ve motor nöronları karakterindedir.

Görevlerine göre nöronlar üç çeşittir.

1-Duyu nöronları:Reseptörlerden aldığı uyarıları ara nöronlar taşıyan nöronlardır.
2-Ara nöronlar: Duyu nöronlarından aldıkları uyarıları değerlendirip ilgili davranışın oluşması için efektörle ilgili motor nöronlara aktaran ve M.S.S yi oluşturan nöronlardır
3-Motor nöronlar:Ara nöronlardan aldıkları uyarıları ilgili efektörlere taşıyan nöronlardır

2-Nöroglia Hücreleri

Nöronların beslenmesi .
Artık maddelerin uzaklaştırılması .
Nöronların izolasyonu ve İmpulsların düzenli iletimi .
Nöronların desteklenmesi .
Sistemin toksin ve mikro organizmalara karşı korunması .
Dokusal dejenerasyonda dejenere olan bölgenin doldurulması ve yamanmasında .
Merkezi sistemde nöronlarda miyelin kınını oluşturma (beyin ve omurilik ak maddesinde) rol oynar.

3-Schwann Hücreleri

Periferik sinirlerde miyelin kınını oluşturmak.
Miyelin sinirlerde aksonu kuşatmak.
Periferik aksonların İşlevliliğinin devamını sağlarlar.
Periferik sinirlerde aksonların yaşamı ve fonksiyonlarının devamı için zorunludur.
Periferik sinirlerde aksonların regenerasyon’ unu sağlar.
Nörilemmayı meydana getirir.

Miyelin Kını

Aksonlarda izolasyonu sağlayarak uyartı iletim hızını arttırır.
Miyelinsiz nöronlarda aksonlar schwann hücreleri ile örtülüdür.
Nörona ait oluşum değildir.
Ranvier boğumlarında bulunmaz.
Merkezi sistemde glia hücreleri perifer sistemde schwann hücreleri oluşturur.
Merkezi sinir sisteminin çoğu hücreleri ve otonom sisteminin postganglionik nöronları miyelinsizdir.
Miyelin izolasyon görevi gördüğü için impulsun iletimi ranvier boğumları arasında sıçramalarla (Saltotorik) gerçekleşir ve ileti hızı artar.
Nöronlarda enerji tasarrufu sağlar.

Miyelin Kınını Taşıyan Yapılar
1-Somatik sinirler
2-merkezi sinir sisteminin bazı hücreleri
3-Otonom sistemin preganglionik nöronları
İmpuls Oluşumu ve İletimi

Sinir Hücresi Uyarıldığında (İmpuls oluştuğunda),

O2 tüketimi artar.
Glikoz tüketimi artar.
CO2 artar.
Isı artar.
Na iyonları hücre içerisine alınır.
ATP tüketimi artar.
K iyonları hücre dışına çıkar.

Uyarılan sinir hücresinde elektriksel polarizasyonda gerçekleşen değişimler:

Animasyonu izle Animasyonu izle Animasyonu izle

Sinir telinden geçen impuls sayısı
1-Uyartının kuvveti
2-Uyartının şiddeti
3-Uyartının tekrarlanma sıklığı
4-Uyartının süresine..................... bağlıdır

.

İmpulsun hızı
1-Aksonun miyelinli olup olmaması (Miyelinli sinirlerde daha hızlı)
2-Ranvier boğum sayısı (Sayı azaldıkça hız artar) (Arasındaki mesafe arttıkça hız artar.)
3-Akson çapı (Çap büyüdükçe hız artar.)
NOT : Ranvier boğumları arasındaki mesafenin uzaması iletimi hızlandırır.

İmpulsların Özelliği ve Sonuçları (Etkileri)

Eşik şiddeti altındaki uyarılar sinirde tepki oluşturmaz.
Eşik şiddetindeki uyartı sinirde bir veya birkaç impuls oluşturur. Bu impulslar sinir boyunca ilerler. İmpulslar sinapsları geçse bile efektör yapıda tepki zayıf ve bölgesel olur.
Eşik şiddetinden fazla uyarı sinirde
- İmpuls sayısının artmasına
- Sinapstan geçen impuls sayısının artmasına
- Tepkinin şiddetinin artmasına
- Daha fazla efektörle cevap verilmesine neden olur.
Uyartının şiddeti impulsun hızını ve etkisini değiştirmez.
Uyartının şiddeti oluşan impuls sayısıyla doğru orantılıdır.
İmpuls sayısı uyartının şiddeti ve süresine bağlıdır.
Uyartının şekli (Kimyasal veya Fiziksel) impuls özelliklerini etkilemez.
İmpuls sinapslardan daha yavaş geçer.(Kimyasal yol)
İmpulsların sinapslarda engellenmesi veya desteklenmesi (kolaylaştırılması) diğer sinapslarla salgılanan nörotransmiter maddeler veya kimyasal alıcılarla olur.
Farklı resöpterlerden alınan farklı uyaranlar sinir hücrelerinde aynı mekanizma ile taşınır.

Tepkinin Derecesinde

Nöronların sayısı
Dizilişleri
İmpuls sayısı
Uyartı süresi
Nöronlar arasındaki bağlantı sayısı önemlidir.

A-Difüz (Ağsı) Sinir Sistemi

Hidralarda görülür. İlk özelleşmiş sinir sistemidir.
İlk özelleşmiş hücreler (Nöronlar) bu sistemde görülür.
Merkezileşme yoktur. Tek tip nöronlardan oluşur. Ancak getirici götürücü roller üstlenir.
Nöronlar arası sinaps bölgesi bulunmaz., impuls hücreden hücreye fiziksel temas bölgelerinden geçer.
İmpulslar hücreler arasında zayıflayarak taşınır.
Uyartının şiddeti önemlidir. Zayıf uyarana lokal şiddetli uyarana genel tepki verirler.
Anlamlı tepkiler yoktur. Değişik uyarana tek tip tepki verirler.
Tepki tüm vücut a verilir. (Uzaklaşma , Trikositlerin açılması vb.)
Nöronlarda impuls her yönde iletilir. (Uyartı vücudun her yönüne yayılır.)

B-Radyal (Halkasal) Sinir Sistemi

Medüzlerde görülür.
Halkasal ve ışınsal olarak bağımsız organize olan iki sistemden oluşur.
Ektodermal sistemle beslenme sağlanır. (Multipolar nöronlar.)
Işınsal ve radyal sistemle ritmik hareket sağlanır. (Bipolar nöronlar.)
İlk sinaps oluşumu bu canlılarda görülür ve iletim (impuls) tek yönde iletilir.
Beslenme ve hareket birbirinden bağımsız şekilde gerçekleşebilir.
Merkezi sinir sistemi bulunmaz.

C-İp Merdiven Sinir Sistemi

Planariyalardan itibaren tüm organizmalarda görülür.
Organizmanın ventral (karın) bölgesinde yer alır.
Sistem sağ ve sol iki sinir kordonu ve bunları enine bağlayan sinirlerden oluşur.
Baş bölgesinde merkezi ganglion (beyin görevi görür) ve her halkada bir çift ganglion bulunur. (omurilik görevi görür.)
Reseptör ve efektörler gelişkindir. Bu nedenle sinir sisteminde ilk kez nöronlar yapı ve işlevsel olarak duyu, ara ve motor nöronları şeklinde organize olmuşlardır.
İlk merkezileşme bu sistemle başlar.
İlk öğrenme bu sistemle başlar.
İlk anlamlı tepkiler (uyarıya göre değişen) bu sistemle ortaya çıkar.
Baş ganglion unun (beyin işlevli) diğer gangliyonlara (omurilik işlevli) baskınlığı omurgalıların beyninin omuriliğe baskınlığına göre daha azdır.

Omurgalılarda Merkezi Sinir Sisteminin Karşılaştırılması

Koklama lobu memelilere doğru beyindeki oranı küçülür.
Orta beyin memelilere doğru beyimdeki oranı küçülür.
Ön beyin memelilere doğru büyür.
Arka beyin memelilere doğru büyür.
Beyinin vücuda oranı memelilere doğru büyür.
Ön beyin balıklarda tek diğer omurgalılarda iki parçadır.
Ön beyin girintileri memelilerde görülür.
Nasırlı cisim memelilerde görülür.
Beyincik En gelişkin şeklini memelilerde almıştır.
Beyin üçgeni sürüngen , kuş ve memelilerde görülür.
Beyinciğin beyne oranı en fazla kuşlarda görülür.
En fazla beyin kıvrımı insandadır.
Beyinin; omuriliğe ve vücuda oranı en fazla insandadır.
Memelilerde gelişkin ve kıvrımlı korteks görülür.

A)Ön beyin :
I-Uç beyin

Koklama lobu ve beyin yarım kürelerinden oluşur.
Beyin yarım küreleri Rolando yarığı ile önden arkaya doğru ayrılmıştır.
Rolando yarığının önünde duyu arkasında ise motor merkezleri bulunur.
Merkezlerin kapladığı alan kas faaliyeti ve duyusal yoğunlukla ilgilidir.

Örn:El, dudak, yüz ile ilgili alanlar fazla, sırt, bel, kol ile ilgili alanlar azdır.

Dış yüzeyine korteks denir ve (memelilerde görülür) Nöron övdelerinden oluşur.
İç kısmı aksonlardan meydana gelir ve medulla adı verilir.
Yarım kürelerin içinde 1. ve 2. karıncıklar bulunur.
Yarım küreler beyin üçgeni ve nasırlı cisimle birbirine bağlantılıdır.
Yarım küreler vücudu çapraz kontrol ederler.
Bu bölgede görme, işitme, koklama, tadma, istemli hareketler,konuşma, yazma, anlama, zeka,hafıza gibi mental yetenekler bulunur.
Beyin yarım küreleri çıkarılan canlı yaşar ancak;dış uyarılara tepkisiz,hafızasız ve iradesizdir.
Düşünerek ve isteyerek yaptığımız her davranışın merkezi buradadır.
Uyku halinde işlevsizdir.

Not: Beyin yarım küresi çıkarılmış kuşlarda görülen sonuç:

İtilirse yürür.
Ağzına yiyecek konursa yer.
Havaya atılırsa uçar.
Önüne yiyecek konursa aç olsada yemez.

II-Ara beyin

Beyin yarım küreleri arasında yer alır.
3. karıncığın duvarlarından meydana gelir.
Karıncığın yan duvarları thalamus, tabanı hipothalamus, tavanı ise epithalamus tur.

a-Epithalamus:

Bazı sürüngenlerde üçüncü gözü oluşturur.
Kuş ve memelilerde salgı bezi olarak gelişir.

b-Hipothalamus:

Otomatlaşmış işlevleri yönetir.
Evrimsel süreçte fazla değişmemiştir.
Denetlemeyi sinirsel veya humoral gerçekleştirir.

Denetlediği önemli işlevler:
-Vücud ısısı-Su dengesi -İştah- Karbonhidrat metabolizması - yağ metabolizması -Uyku ve uyanıklık-Heyecan -Kızgınlık -Korku-Seksüel istek -İç salgı isteminin denetlenmesi

Otonom sistemin denetlenmesinde rol oynar.

c-Thalamus:

Koklama hariç bütün duyuların toplandığı yerdir.
Dokunma ,ısı ve acı ile ilgili duyular thalamus ta değerlendirilir.
Gelen duyular iyi, kötü, hoş, güzel gibi özelliklerle değerlendirdikten sonra korteksteki ilgili merkeze iletilir.
Korku, sevinç, tasa, üzüntü, ceza gibi hissi duyguları etkiler.
Görsel yataklar olarakta adlandırılır.

B) Orta beyin

Ön ve arka beyin arsında pons un önünde bulunur.
Görme ile ilgili refleks merkezlerini taşır.(Işık karşısında göz bebeklerinin hareketi.)
İşitme ile ilgili refleks merkezlerini taşır.(Kulakların sesin geldiği yöne dönmesi.)

C)Arka beyin
a-Beyincik:

İki yarı küreden oluşur.
Yarı küreler pons la birbirine bağlıdır.
Dışta boz madde içte ise ak madde vardır.
Kuş ve memelilerde çok gelişmiştir.
Vücudun dengesinin korunması ve kas tonusunun sağlanmasında rol oynar.
Beyine gelen denge, işitme ve görme sinirleri beyincikle ilişkilidir.
Beyinden çıkan hareket nöronları beyincikle ilişkilidir.
Beyinciği çıkarılan canlılarda kas hareketleri olur ancak dengesizdir.

b-Pons:

Beyincik yarı kürelerinin bağlantısını sağlar.
Beyinciği beynin diğer kısımları arasında bağlantısını sağlar.
Kas tonusunun korunmasında rol oynar.

c-Omurilik soğanı:

Dışta ak içte boz madde bulunur
Omurilikle beyinin diğer kısımları arasındaki sinirlerin çapraz yaparak geçişini sağlar.
Çok önemli hayatsal olayların kontrolünü sağlar. Refleks merkezi gibi çalışır.- Çiğneme , - Yutma - Emme , - Öksürme , - Aksırma , - Hıçkırık , Kalp atışı , - Soluk alıp verme- Metabolizmanın düzenlenmesi , - Arterlerin daralıp genişlemesi , - Kan şekerinin ayarlanması - İdrar çıkarma
Zarar görmesi veya darbe alması sonucu reflekslerin durması nedeni ile ölüm görülür.

OMURİLİK

Dışta ak madde , İçte boz madde vardır.
Merkezinde omurilik kanalı bulunur.
Refleks merkezi olarak iş görür.
Otonom sisteme ait bazı refleksleri kontrol eder.
Beyinin etkisi olmadan bazı refleksleri kontrol eder.
Otomatlaşan bazı istemli hareketlerin kontrolünü yapar
İlkel canlılardan gelişmişlere doğru beyinin omuriliğe oranı gittikçe artar.

Örn:Önce beyinin kontrolünde yapılan dans etme, piyano çalma, örgü rme
önce beyinin kontrolünde yapılır daha sonra alışkanlık haline gelerek omuriliğin kontrolüne geçer.
Not:Embriyonik gelişimde ilk önce omurilik sonra beyin gelişir,hareket,beslenme,duyu önceleri omurilik tarafından yürütülür,davranışlar bilinçsizce sürdürülür. Beyin geliştikten sonra kontrol beyine geçer ve davranışlar bilinçli şekilde gerçekleştirilir.

Çevresel sinir sistemi kısımları ve görevleri
Beyin ve omurilik ile hedef organlar arasında bağlantı oluşturan sinirlerdir. 12 çift beyinden 31 çift omurilikten çıkar. Bunlar çevresel sinir sistemi oluştururlar ve iki kısımda incelenirler.

A-Somatik sinir sistemi

İstemli faaliyetlerin yürütülmesini sağlar.
Beyin ve omurilikten çıkan sinir çiftleridir.
Bunlar duyu ve motor nöronlarını taşırlar, bazı sinirlerde sadece motor bazısında sadece duyu bazısında ise karma nöronlar taşınır.
Çapları büyüktür.
Miyelin kını taşırlar.
İletimleri hızlıdır.
İşlevlerini kaybettiklerinde ilgili kaslar görevlerini yapamaz ve atrofiye uğrar.(Körelir.)
Merkezi sinir sistemi ile hedef organ arasında tek nöron bulunur.
İmpuls oluşumu ve engellenmesi merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir.

B-Otonom sinir sistemi

İstem dışı çalışan yapı ve iç organların denetimini sağlarlar.
Yalnız motor nöronlardan oluşur.
Merkezi sinir sistemi ile hedef organ arasında ganglionlarla bağlantılı iki nöron görev alır.
Preganglionik nöronlar miyelinli postganglionik nöronlar ise miyelinsizdir.
Çapları küçüktür.
İleti hızları azdır.
İşlevlerini kaybettiklerinde hedef yapı çalışmasını durdurmaz ancak işlevlerin düzenlenmesinde bozukluklar görülür.
İşlevlerini kaybettiklerinde hedef yapıda gerileme ve atrofi görülmez.
Otonom sistem hedef yapıya sempatik ve parasempatik olmak üzere iki zıt özellikte sinir gönderir.
İmpuls oluşumu ve engellenmesi hem merkezi sinir sisteminde hemde ara ganglionlarda gerçekleşir.

Sempatik ve parasempatik sistemlerin özellikleri- karşılaştırılması

1-Sempatik nöronlar omuriliğin göğüs ve bel bölgesinden çıkar,
*- parasempatik nöronlar ise beyin(Medulla oblangata) ve sağrı bölgesinden çıkar.

2-Sempatik sistemin ganglionları omuriliğin yanındadır. Preganglionik nöronlar kısa, postganglionik nöronlar ise uzundur.
*-Parasempatik nöronların ganglionları hedef organın yanındadır.Preganglionik nöronlar uzun, postganglionik nöronlar ise kısadır.

3-Sempatik sistem organizmada zor duruma karşı korunma tedbirlerini harekete geçmesini sağlar. (Kızma, heyecan, korkum, vb.)
-*Parasempatik sistem ise normal durumda vegetatif davranışların harekete geçmesini sağlar.(Beslenme, büyüme ve gelişme, üreme vb.)

4- Her ikiside koordineli çalışır.

5-Otonom sistem , hipothalamus, korteks, omurilik soğanı, pons gibi
merkezlerden yönetilir.
Notlar
Belli merkezlerin dejenerasyonu ve buna bağlı olarak organizmada görülen davranış değişiklikleri:

1-İp merdiven sinir sistemine sahip canlılarda baş (baş ganglionu) kesilse dahi pek çok vegetatif davranışlar görülür.( Uçma, yürüme, iğne sokma,vb.) Bunun nedeni bu tür davranışların ara ganglionlardan yürütülmesidir.

2-Beyin yarım küreleri çıkarılmış kuşlarda , havaya atılırsa uçma, ağzına yiyecek konursa yeme, dala konma,itilince yürüme davranışı görülür. Ancak;hareketleri bilinçsizdir. Kendiliğinden uçamaz, önündeki yiyeceği yiyemez.

3-Omurilik soğanı kalmak şartı ile oluşturulan spinal canlılarda;kan basıncı,yutma, kusma, tükürük salgılama, dolaşım ve solunum refleksleri görülür .Omurilik soğanım kesilen canlılarda bu refleksler görülmez.

4-Omurgalılarda sempatik sistem dejenere olursa veya çıkarılırsa sistemler çalışmaya devam eder ancak çalışmaları düzensizdir.

Refleks
Reseptör, duyu nöronu, ara nöron, motor nöron ve efektör yapı tarafından oluşur. Reseptörle alınan uyarılar ilgili nöronlardan geçerek efektöre ulaşır ve ilgili tepki çok kısa sürede verilir.

Refleksler iki gruba ayrılır:
1-Beyin ve omurilik köklerinde doğuştan var olan refleksler.
Türe özgükarakterler içerir.
- Kalp damar refleksi , Sindirim , solunum, boşaltımla ilgili refleksler ,Metabolizmanın düzenlenmesi , Vaziyet alma ve yer değiştirme refleksi.

2-Çalışma ve deneylerle kazanılan refleksler.
a) Doğal kazanılan refleksler.(Uyaran etkisi ile gerçekleşen refleksler)
b) Suni kazanılan refleksler.Uyaranı hatırlatan farklı uyaranlarla gerçekleşen
refleksler)

1-Doğuştan var olan refleks:Ağıza alınan besinle. (Ağız, dil, damak)
2-Doğal kazanılmış refleks:Daha önce tadılan besinin görülmesi ile(Göz)
3-Suni kazanılmış refleks:Beslenmeyi hatırlatan zil sesi ile. (Kulak)
4-İlgili tepkinin oluşturmak: Tükürük salgısını oluşturmak.

Refleks yayı

Pavlov'un deneyi

Önemli sinir yolları
İmpulsların sinir sistemindeki hareketleri esnasında gerçekleşen engelleme ve kolaylaştırmalar özel tepki ve davranışların oluşumunda rol oynar.Sinir sisteminde görülen önemli sinir yolları bu kolaylaştırma ve engellemelerin gerçekleşmesinde rol oynayan oluşumlar olarak karşımıza çıkarlar.

1-Konvergent yol

2-Divergent yol

4-Çoğaltma zinciri

5-Kapalı Devre

Kalp ve solunum uyarı gelir. Kalbin yapısındaki uyarı merkezini uyarır. Bu uyarı aynı nöronun uyaranı haline gelir. Çalışma ritmik olarak sürdürülür.Kalp masajı ve suni solunum un esasıdır.

Duyu Organları
Görme
    Gözde ışığı kıran yapılar; a-Kornea b-Göz merceği
    Gözde duyu hücreleri;
a-Çubuk hücreleri -ışığı algılar
b-Koni hücreleri-renk algılar (Mavi-yeşil-kırmızı)

    Işığın görme oluşuncaya kadar geçtiği yapılar:Kornea-Göz bebeği-Mercek-Camsı cisim-Retina(duyu hücreleri)-Duyu sinirleri-Orta beyin(optik kiyazma)-Beyin kabuğu(görme merkezi)
Göz kusurları:

İşitme
Cisimlerden gelen titreşimlerin ses olarak algılanıncaya kadar takip ettiği yol :Kulak kepçesi-Dış kulak yolu-Kulak zarı-Çekiç,Öre,Özengi kemikleri-Oval pencere-kohlea-Korti organı(Duyu hücreleri)- Duyu sinirleri-Beyin(İşitme merkezi)

Koku

Tad