GeliŞme ve bÜyÜme

 
     Gelişme ve büyüme olayları:Gelişim olayları çok hücreli ve eşeyli   üreyen canlılarda görülür:
1-Hücre bölünmesi:

• Döllenme ile oluşan zigot oluşumu ile başlar yaşam boyu sürer
• Bitkilerde meristem dokunun bölünmeleri hayat boyu sürer
• Ağaçsı bitkilerde büyüme sınırsızdır
• Hayvanlarda belli bir yaşa kadar bölünme ile gerçekleşen büyüme görülür
• Belli yaştan sonra bölünme sadece belli dokularda ( Bağ,epitel vb.) gerçekleşir
• Bu dokulardaki hücre bölünmesi yenilenme ve onarılma amaçlıdır
• Bölünme bitkilerde yaz ve ilkbaharda hızlı,sonbahar ve kış yavaştır
• Bölünme hayvanlarda gelişme döneminde hızlı, olgunluk ve yaşlılık döneminde ise azalır

2-Büyüme:

• Canlının ve hücrelerin madde miktarındaki artıştır.
• Zigotun bölünmeye başlaması ile büyüme gerçekleşir
• Gelişimin başlangıcında büyüme hızı fazladır
• Hayvanlarda belli bir yaşta durur fakat bitkilerde yaşam boyu devam eder
• Büyüme düzenli beslenme ve metabolik faaliyetlere bağlıdır
• Zigotun ilk bölünmelerinde hücre sayısı artmasına rağmen büyüme olmaz

3-Farklılaşma:

• Zigotun bölünmeleri ile oluşan hücrelerin zamanla belli görevleri yapmak için özelleşip farklılaşmasıdır
• Bitkilerde meristem hücrelerinden farklılaşma her zaman görülür
• Hayvanlarda embriyonik gelişimin tamamlanması ile farklılaşma büyük ölçüde tamamlanır. Ancak bazı dokularda (Kan, Bağ ) devam eder.
• Farklılaşma sonucu çok hücreli canlı oluşur
• Embriyonik indüksiyon etkisi ile hücrelerin belli genleri aktifleştirip diğerlerini inaktif hale getirmesi ile gerçekleşir

 
Canlılarda görülen büyüme ve gelişme olayları
1-Tek hücrelilerde:
Bölünme ,tomurcuklanma veya oluşan sporlar yeni hücreler haline dönerek büyürler

2-Mantarlarda:

• Sporların çimlenmesi ile başlar.
• Mitozla hücre sayıları artar
• Spor ana hücreleri ve spor oluşumunda farklılaşma görülür

3-Bitkilerde:

• Bitkilerde gelişim olaylarından hücre bölünmesi,büyüme ve farklılaşma olayları görülür
• Çiçeksiz bitkilerde sporların çimlenmesi ile gametofit gelişir
• Çiçeksiz bitkilerde Sperm ve ovumun döllenmesi ile oluşan zigotun mitoz bölünmeleri ile sporofit gelişir
• Vegetatif üreyen bitkilerde dal,yaprak,tomurcuk vb. vücud kısımlarından yeni bitki gelişir
• Çiçekli bitkilerde tohumdan yeni bitki gelişir

 
4-Hayvanlarda gelişme
Bir canlının zigottan ergin haline gelinceye kadar geçirdiği değişim ve gelişim olaylarına ontogenez denir.Hayvansal organizmalarda yumurta özellikleri gelişimin temel özelliklerini belirler.
Besin içeriğine göre yumurta tipleri
1-İzolesital:Vitellüs yumurtada az ve eşit dağılım gösterir
Örn:Memeli
2-Telolesital:Vitellüs çok ve bir kutuba toplanmıştır
Örn:Sürüngen,Kuş
3-Sentrolesital:Vitellüs merkezde toplanmıştır
Örn:Böcekler


Hayvanlarda gelişim olayları

1-Segmentasyon:

• Döllenmeden sonra zigotun geçirdiği hızlı bölünme olaylarıdır
• İlk iki bölünme meridiyonal ikinci bölünme ekvatoraldır
• Zigotun bölünmeleri ile oluşan hücrelere blastomer denir
• İlk bölünmelerde embriyonun hücre sayısı artar ancak büyüme gerçekleşmez,Ağırlık artışı olmaz
• Hücre yığını (Üzüm salkımı) haline gelmiş evreye marula evresi denir.
• Marula evresinden sonra  bölünmeler devam ederken içte bulunan hücreler dışa göçerler.Ortası boş çevresinde hücre sıraları olan bu evreye blastula evresi denir.
• Segmentasyo olaylarında farklı büyüklükte hücrelerin oluşması vitellüs nedenlidir.
• (Segmentasyonun önemi)Farklı besin,sitoplazma ve organel alan bu hücreler ileride farklı gen işleyişleri ile farklı yönlerde özelleşme göstereceklerdir.
• Blastulayı oluşturan hücrelere blastomer, ortadaki içi özel sıvı ile dolu boşluğa ise blastosöl denir.

2-Gastrulasyon:

• Balastula evresinden sonra alt kısımdaki hücreler çökme ve göçme hareketleri ile blastosöle çökerler.
• Çökme olayı sonunda iki tabakalı embriyo oluşur.Oluşan tabakalardan dıştakine ektoderm,içtekine endoderm denir
• Embriyoda oluşan yeni boşluğa arkenteron (İlk sindirim boşluğu),Bunun dışa açıklığına ise plastopor denir
• Bu evrede blastosöl ortadan kalkar.Arkenteron kalıcı boşluk olup ileride sindirim sistemi ,sinirve solunum sistemi oluşumunda rol alır.Blastopor ise  ağız ödevi görürü.
• Süngerler ve sölentera grubundan canlılar embriyonik gelişimin bu evresinde kalırlar. Sahip oldukları organ ve sistemleri ektoderm ve endodermden oluşur.
• İlerki aşamalarda ektoderm ve endodermden ayrılan hücre ve hücre grupları iki deri tabakası arasında organize olarak mezodermi oluşturur ve embriyo üç deri tabakasından oluşur.
• Oluşan mezodermin ortasında kalan boşluğa sölom (Gerçek vücud boşluğu) denir.
• Ektoderm ve endoderm arasında serbest kalan hücreler mezenşim hücreleri olarak adlandırılır ve ileride bağ dokunun oluşumunda rol alır

 

3-Farklılaşma(Histogenez) ve Organogenez:
Histogenez:Embriyoda hücre hareketleri,gruplaşmaları ve etkileşimleri sonucu ileride farklı dokuları oluşturacak hücreler halinde farklılaşmalarına denir

Embriyonik indüksiyon :Embriyonal evrede embriyonal deri ve hücrelerin birbirleri üzerinde belirli yönlerde farklılaşmalarına neden olan karşılıklı etkileşimine denir.

Organogenez:Embriyoda ileride farklı organların oluşumunda rol alacak organ taslaklarının oluşumuna denir.

Histogenez ve organogenez:Embriyonik deriler ve bunlardan oluşan doku,organ ve sistemler.

A-Ektoderm:  Sinir hücreleri,ter-yeğ-süt bezleri,duyu hücreleri,göz merceği,epidermis.

B-Mezoderm:Kan doku,Kas doku,Kıkırdak doku,Bağ doku,Endotel-Endokard,Boşaltım sistemi organ ve dokuları,Üreme sistemi organ ve dokuları

C-Endoderm:Sindirim sistemi epiteli-(Örtü,Salgı Emme) ,Solunum sistemi epiteli,Karaciğer,pankreas (Dış salgı bezi ve kanalları),Tiroid ve paratiroid bezi.

   Embriyonik örtüler ve gelişim       
A-Balık ve kurbağalarda gelişim:

• Kabuk,amnion zarı ve sıvısı,allantois bulunmaz
• Yumurtada besin içeriği az olduğundan embriyonal evrede beslenme davranışı veya başkalaşım görülür
• Embriyonik gelişimde canlı dış ortamla madde alış verişi yapar

B-Sürüngen ve kuşlarda gelişim:

• Kabuk,korion,amnion,vitellüs ve allantois kesesi bulunur
• Gelişim yumurta kabuğu içinde gerçekleşir
• Embriyo ile dış ortam arasında sadece gaz alış verişi bulunur
• Besin vitellüsten sağlanır
• Artık maddeler allantoiste birikir.Allantois solunumda da rol alır
• Amnion zarı embriyoyu sarsıntı,ısı değişimleri,vb. fiziksel etkilerden korur
• Korion koruma ve solunumda rol alır

C-Memelilerde gelişim:
1-Gagalı memeliler:

• Vitellüs  oldukça fazladır
• Döllenen yumurta bir süre ana canlıda kaldıktan sonra yuvaya bırakılır
• Yumurtadan çıkan yavru bir süre anaya bağımlı ve ondan süt emerek beslenir
• Doğum görülmez
• Ana vücudu sadece döllenme ortamı ve bir süre koruma sağlar

2-Keseli memeliler:

• Yumurtada az vitellüs vardır
• Bir süre annenin uterusunda gelişen embriyo doğar
• Doğan yavru keseye geçer ve burada süt bezleri ile beslenmesini ve gelişimini sürdürür

3-Plasentalı memeliler:

• Kabuk bulunmaz
• Allantois ve vitellüs keseleri körelmiştir
• Amnion zarı ve sıvısı bulunur.Bu yapı embriyoyu basınç,ısısal değişim vb. fiziksel etkilerden korur
• Plasenta embriyodan chorion ve allantois ile anneden uterus dokularından oluşmuştur
• Embriyo solunum beslenme ve boşaltım ihtiyacını plasenta aracılığı ile ana canlıdan karşılar
• Plasenta aracılığı ile anneden embriyoya besin,O2 geçer.Embriyodan anneye ise CO2 ve metabolik artıklar geçer
• Anne kanı ile embriyo kanı karışmaz
• Plasenta ayrıca 3. aydan itibaren Progesteron üreterek hamileliğin devamında önemli rol alır
• Plasenta ile embriyo arasında ise göbek bağı bulunur
• Göbek bağı;Amnion zarından oluşur,içinde vitellüs kesesi,allantois  ve embriyoya ait kan damarları bulunur
• Embriyoya ait atar damar plasentaya CO2 ve artıkları taşır (Kirli kan),Toplar damar ise plasentadan besin ve oksijen taşır(Temiz kan)
• Plasentada aktif taşımanın gerçekleşmesi nedeni ile enerji ihtiyacı ve oksijen tüketimi oldukça fazladır
• Doğumdan sonra göbek bağının kesilmesi ile embriyo bağımsız birey haline gelir.